Đường sắt tốc độ cao Bắc Nam – Tầm nhìn định hình lại đô thị

Dự án đường sắt tốc độ cao Bắc Nam là một trong những siêu dự án hạ tầng trọng điểm quốc gia, được kỳ vọng sẽ thay đổi diện mạo kinh tế, đô thị và tư duy định cư của người dân Việt Nam. Với tổng vốn đầu tư ước tính 67 tỷ USD, tuyến đường sắt dài 1.541 km, nối từ Hà Nội đến TP.HCM, không chỉ là một bước tiến trong giao thông mà còn là động lực thúc đẩy phát triển bất động sản, giãn dân cư và tái cấu trúc đô thị theo mô hình TOD (Transit Oriented Development). 

Đường sắt tốc độ cao Bắc Nam là gì?

Dự án đường sắt tốc độ cao Bắc Nam dài hơn 1.541 km, nối Hà Nội (Ngọc Hồi) đến TP.HCM (Thủ Thiêm), đi qua 20 tỉnh thành, tốc độ thiết kế 350 km/h, khổ đường đôi 1.435 mm, tải trọng trục 22,5 tấn. Gồm 23 ga hành khách, 5 ga hàng hóa, tổng đầu tư 1,7 triệu tỷ đồng (67 tỷ USD). Quốc hội thông qua tháng 11/2024, khởi công đoạn Hà Nội – Vinh và TP.HCM – Nha Trang năm 2025, hoàn thành toàn tuyến năm 2035.

Công ty Cổ phần Đầu tư và Phát triển Đường sắt cao tốc VinSpeed, thuộc hệ sinh thái Vingroup, đã đăng ký đầu tư dự án vào ngày 14/5/2025, cam kết khởi công trước tháng 12/2025 và vận hành toàn tuyến trước tháng 12/2030. VinSpeed đề xuất huy động 20% vốn (12,27 tỷ USD) và vay 80% vốn từ Nhà nước với lãi suất 0% trong 35 năm, đồng thời phát triển các khu đô thị theo mô hình TOD để tạo nguồn thu hoàn vốn.

Lợi ích của đường sắt tốc độ cao Bắc Nam

Dự án đường sắt tốc độ cao Bắc Nam mang lại nhiều lợi ích vượt trội, không chỉ trong giao thông mà còn trong kinh tế, đô thị và xã hội:

• Rút ngắn thời gian di chuyển: Với tốc độ 350 km/h, thời gian di chuyển từ Hà Nội đến TP.HCM chỉ còn khoảng 5,5 giờ, từ Hà Nội đến Vinh còn 1 giờ, và từ Hà Nội đến Phủ Lý chỉ 8 phút. Điều này giúp kết nối các vùng miền nhanh chóng, thúc đẩy giao thương và du lịch.
• Giãn dân cư và giảm áp lực đô thị lớn: Mô hình TOD khuyến khích phát triển các khu đô thị hiện đại quanh các ga, giúp người dân lựa chọn sinh sống ở các tỉnh lẻ mà vẫn làm việc tại các thành phố lớn, giảm áp lực lên Hà Nội và TP.HCM.
• Tái cấu trúc thị trường bất động sản: Phát triển các khu đô thị dọc tuyến đường sắt sẽ giải quyết bài toán cung – cầu nhà ở, ổn định giá nhà và giảm tình trạng sốt đất tại các đô thị lớn.
• Thúc đẩy kinh tế địa phương: Các ga đường sắt sẽ trở thành trung tâm kinh tế mới, thu hút đầu tư vào công nghiệp, du lịch, và dịch vụ, tạo việc làm và nâng cao chất lượng sống.
• Phát triển công nghiệp đường sắt: VinSpeed đang đàm phán với các đối tác từ Trung Quốc, Đức, Nhật Bản để chuyển giao công nghệ, sản xuất đầu máy và toa xe tại Việt Nam, đặt nền móng cho ngành công nghiệp đường sắt quốc gia.
• Bền vững và tiết kiệm năng lượng: Đường sắt tốc độ cao tiêu thụ năng lượng thấp hơn ô tô (0,12 kWh/hành khách/km), giúp giảm khí thải và chi phí vận chuyển.

Thách thức khi triển khai dự án

Mặc dù đầy tiềm năng, dự án đường sắt tốc độ cao Bắc Nam cũng đối mặt với nhiều thách thức:

• Nguồn vốn khổng lồ: Tổng vốn đầu tư 67 tỷ USD là một thách thức lớn, đặc biệt khi VinSpeed đề xuất vay 80% vốn không lãi suất từ Nhà nước. Một số ý kiến cho rằng cơ chế ưu đãi này cần được cân nhắc kỹ để tránh rủi ro tài chính và đảm bảo minh bạch.
• Khả năng hoàn vốn: Nhiều dự án đường sắt tốc độ cao trên thế giới gặp khó khăn trong việc hoàn vốn. VinSpeed dự kiến nguồn thu từ vận tải và bất động sản TOD, nhưng tính khả thi cần được đánh giá kỹ lưỡng.
• Rủi ro biến tướng mô hình TOD: Nếu không kiểm soát tốt, TOD có thể bị lạm dụng để ưu tiên lợi ích bất động sản hơn mục tiêu giao thông, dẫn đến tình trạng “lấy đất nuôi tàu”.
• Quy hoạch đô thị: Việc bố trí 23 ga cần được tối ưu hóa để đảm bảo giãn dân hiệu quả. Nếu quy hoạch không hợp lý, các đô thị mới có thể không thu hút được cư dân.
• Năng lực quản trị: VinSpeed, dù thuộc hệ sinh thái Vingroup, là một công ty mới thành lập với vốn điều lệ 6.000 tỷ đồng, đặt ra câu hỏi về năng lực quản trị một siêu dự án.

Ứng dụng mô hình TOB và tầm nhìn đô thị

Mô hình TOD (Transit Oriented Development) là trọng tâm của dự án, lấy các ga đường sắt làm trung tâm để phát triển các khu đô thị hiện đại, tích hợp dân cư, kinh doanh, và giải trí. Mô hình này đã thành công ở các quốc gia như Nhật Bản, Trung Quốc, và Đức, nơi các ga đường sắt trở thành hạt nhân cho các thành phố vệ tinh. Tại Việt Nam, TOD được kỳ vọng sẽ:

• Tạo hệ sinh thái bất động sản: Các khu đô thị quanh ga sẽ cung cấp nhà ở giá hợp lý, tiện ích hiện đại, thu hút cư dân từ các đô thị lớn như Hà Nội và TP.HCM.
• Thúc đẩy phát triển vùng: Các tỉnh có ga, như Nghệ An, Hà Tĩnh, hay Khánh Hòa, sẽ trở thành trung tâm kinh tế mới, với các khu công nghiệp thông minh và khu du lịch nghỉ dưỡng.
• Giảm chênh lệch vùng miền: Kết nối nhanh chóng giữa các địa phương sẽ thu hẹp khoảng cách kinh tế, tạo cơ hội phát triển đồng đều.
• Thay đổi tư duy định cư: Người dân có thể “sáng đi tối về” từ các tỉnh lẻ đến thành phố lớn, giảm áp lực lên hạ tầng đô thị và ổn định giá nhà.

Ví dụ, ở Đức, khẩu hiệu “đi xe 10 phút chạm vào một đô thị” đã tạo ra mạng lưới đô thị phân bố đều, giảm chênh lệch cung – cầu nhà ở. Việt Nam có thể học hỏi mô hình này để phát triển các thành phố vệ tinh dọc tuyến đường sắt.

Vai trò của VinSpeed và chính sách ưu đãi

VinSpeed, dưới sự dẫn dắt của tỷ phú Phạm Nhật Vượng, đã đề xuất một loạt cơ chế đặc thù để triển khai dự án:

• Hình thức đầu tư tư nhân: Thay vì đầu tư công, VinSpeed đề xuất làm chủ đầu tư, giảm áp lực ngân sách Nhà nước.
• Vay vốn ưu đãi: Đề xuất vay 80% vốn (49 tỷ USD) không lãi suất trong 35 năm, với cam kết hoàn trả đúng hạn.
• Phát triển bất động sản TOD: Hợp tác với Vingroup và Vinhomes để xây dựng các khu đô thị quanh ga, tạo nguồn thu từ bất động sản.
• Ưu đãi đặc biệt: Miễn thuế máy móc, thiết bị; thời gian hoạt động 99 năm; giá vé bằng 60-70% giá vé máy bay.

Thủ tướng Phạm Minh Chính đã yêu cầu các bộ ngành nghiên cứu đề xuất của VinSpeed, với tinh thần khuyến khích doanh nghiệp tư nhân tham gia nhưng cần đảm bảo tính khả thi và minh bạch. Bộ Xây dựng được giao tổng hợp ý kiến và báo cáo Quốc hội tại kỳ họp thứ 9 (tháng 5/2025).

Tuy nhiên, một số ý kiến trên mạng xã hội bày tỏ lo ngại rằng đề xuất vay vốn không lãi suất và phát triển bất động sản có thể ưu tiên lợi ích doanh nghiệp hơn lợi ích công cộng. Những ý kiến này nhấn mạnh cần có cơ chế giám sát chặt chẽ để tránh rủi ro tài chính và đảm bảo lợi ích quốc gia.

Dự án đường sắt tốc độ cao Bắc Nam ứng dụng mô hình TOD, rút ngắn khoảng cách địa lý, thay đổi tư duy định cư, giảm áp lực đô thị và thúc đẩy phát triển bền vững. Tuy nhiên, cần vượt qua thách thức về tài chính, quy hoạch và quản trị. VinSpeed và chính sách Nhà nước sẽ quyết định sự thành công, biến dự án thành biểu tượng cho sự phát triển của Việt Nam.